NIJEMI SVJEDOCI BURNE ISTORIJE
Tvrđava Boka odolijeva vremenu
Bokeljske su tvrđave u Prvom svjetskom ratu predstavljale nepremostivu prepreku neprijateljima Austro-Ugarske
Tvrđava Arza
Austrougarska vojska je na širem području Boke i Krivošija tokom 19. vijeka izgradila fascinantan sistem utvrđenja, baterija, signalnih stanica i stražara, osmišljen da od napada sa kopna i mora zaštiti drugu po važnosti ratnu luku austrougarske flote na Jadranu - Kriegshaffen Cattaro - Boku Kotorsku.
Cijeli taj sistem, napravljen korišćenjem svake prirodne prednosti zahtjevnog terena na kome se gradio, uvezan je putnom i telekomunikaciom infrastrukturom i podržan sjajnom logistikom.
Bokeljske su tvrđave u Prvom svjetskom ratu predstavljale nepremostivu prepreku neprijateljima Austro-Ugarske, a danas su nijemi svjedoci burne istorije ovog kraja i vrijedni spomenici arhitektonskog nasljeđa i graditeljske baštine.
Za turiste one su pravo otkrovenje, ljubiteljima šetnji po prirodi njihovi pristupni putevi su izuzetno atraktivne hajking-staze, vojni eksperti i danas se dive stručnosti njihovih planera, a arhitekte ostaju fascinirane pred umješnošću njihovih graditelja koji su na vrlo nepristupačna mjesta iznijeli ogromne količine kamena, čelika i betona.
Čak ih i ekolozi, uprkos njihovoj osnovnoj namjeni - vođenju rata, doživljavaju kao vrhunski primjer gradnje usklađene sa prirodnim okruženjem u koje su bukvalno utopljene.
Ove su austro-ugarske tvrđave građene u Boki i njenom zaleđu od četvrte decenije 19. vijeka do početka Prvog svjetskog rata - svojevrsni spomenici kulture i jedan od najatraktivnijih djelova graditeljskog nasljeđa u Boki i njenom zaleđu.
Dobar dio fortifikacija koje je od 1838. do 1914. na ovom dijelu jadranskog primorja - u zoni Boke Kotorske, Krivošija, oko Budve i u Paštrovićima, izgradila austro-ugarska vojska, odoljele su svim napadima neprijatelja, zubu vremena i decenijskoj nebrizi.
Jedan broj tih objekata, nažalost, uništen je tokom decenija kada je na ovom području bila vojska Kraljevine, odnosno socijalističke Jugoslavije, jer su novi vojno-tehnološki izazovi učinili da se jugoslovenski vojni stratezi odreknu dijela starih fortifikacija u Boki kao nepotrebnih i prevaziđenih.
Kako pak država te objekte nikada nije stavila pod zakonsku zaštitu kao spomenike kulture i graditeljskog nasljeđa, neka od austrougarskih utvrđenja i drugi objekati "Primorske tvrđave Boka" kako je bio zvaničan naziv ovog fascinantnog sistema, su u međuvremenu devastirani, pojedini i do mjere su sa lica zemlje nestali svi tragovi o njihovom postojanju, liše temelja.
Iako su prvi radovi preduzeti već za prve austrougarske uprave od 1797. do 1805, cijeli je sistem “Primorske tvrđave Boka” u najvećoj mjeri građen u pet faza od treće decenije 19. stoljeća do početka Prvog svjetskog rata.
Bečki stratezi procijenili su da, pored direktnog napada brodovima na ulaz u zaliv, postoji i opasnost od kombinovanih brodskih artiljerijskih i napada pomorskim desantom iz Konavala, odnosno zaliva Trašte, kopnenog napada Crnogoraca preko Dragalja, odnosno starim putem Cetinje-Kotor, postavljanja opsadnih topova na Lovćenu koji bi gađali ciljeve u Boki, te kopnenog napada kroz Grbaljsko polje iz pravca Budve.
Da bi se tome pariralo, Austro-Ugarska je od 1838. do 1914. izgradila izvanredan fortifikacioni sistem čiji su glavni djelovi sistem obalnih utvrđenja u Južnoj zoni odbrane, Sjeverna zona odbrane koja zatvara potez Dragalj-Crkvice-Herceg Novi i Dragalj-Crkvice-Ledenice-Kotor, te Istočna zona odbrane koja štiti Tivatski zaliv sa kopneno-morske strane.
Svaki od objekata u tom sistemu ima svoju specifičnu ulogu u strategiji odbrane Boke. Prva faza izgradnje fortifikacija u Boki, na obalnom dijelu radi odbrane od napada neprijatelja sa mora, trajala je 1838. do 1851. godine, a za vrijeme druge faze do 1851. do 1880. napravljene su neke od najpoznatijih i najljepših bokeških tvrđava poput Mamule i Arze, kao i prvobitna tvrđava na Vrmcu.
Treća faza izgradnje od 1881. do 1893. najveći akcenat stavlja na utvđivanje u pojasu Krivošija, a u četvrtom periodu od 1894. do 1905. godine, urađena je druga linija tvrđava na ulazu u Boku, nova tvrđava Vrmac 1897. godine, te niz manjih fortifikacija oko Tivta.
Posljednja, peta faza do početka Prvog svjetskog rata karakteristična je po izgradnji dodatnih utvrđenja u blizini Tivta, tvrđava sjeverno od zaliva Trašte, te najnovije i nikada potpuno završene tvrđave Dvrsnik iznad Crkvica.
Pred početak Prvog svjetskog rata bilo je u Boki oko 3.500 ljudi stalne tvrđavske posade, 218 tvrđavskih topova kalibra od 37 do 210 milimetara, 99 mitraljeza, 46 reflektora i 6 torpednih cijeviPred Prvi svjetski rat tako je “Primorska tvrđava Boka”, prema podacima hercegnovskog istraživača i pisca, potpukovnika u penziji Radojice Pavićevića, bila je sastavljena od devet utvrđenih gradova, četiri oklopljena fora, 28 forova različitih veličina i namjene, četiri zaprečne tvrđave, devet forova-baterija, dvije torpedne baterije, dvije flankirne baterije, 13 zaprečnih utvrđenja, 22 baterije polu-stalnog tipa, 20 karaula, oko 20 raznovrsnih kasarni, dva utvrđena logora, četiri stražarska broda kao utvrđene vatrene tačke i ogromne infrastrukture koju su činile hiljade kilometara automobilskih i pješačkih puteva, osmatračnice, vodovodi i cisterne, željeznica, aerodrom u Sutorini, hidroplanska baza u Kumboru, radio-stanica Klinci, signalne stanice, pomorski Arsenal u Tivtu, žičara od Kotora do Njeguša, skladišta, radionice, magazini, stambene zgrade, bolnice, škole, groblja, krematorijum za spaljivanje otpada, čak i sportski tereni, kino i pozorišne dvorane, crkve…
Cijeli sistem “Primorske tvrđave Boka” funkcionisao je kroz tri sektora - prvi sa sjedištem u Herceg Novom, drugi u Krivošijama i treći sa sjedištem u Tivtu, dok je u zgradi Komande Ratne luke Boka u Kotoru, bio smješten i odsjek “Geniedirektion”, odnosno Uprave austro-ugarske vojske za izgradnju fortifikacija i infrastrukture.
Pred početak Prvog svjetskog rata bilo je u Boki oko 3.500 ljudi stalne tvrđavske posade, 218 tvrđavskih topova kalibra od 37 do 210 milimetara, 99 mitraljeza, 46 reflektora i 6 torpednih cijevi. U magacinima su bile uskladištene tromjesečne rezerve minicije, hrane, lijekova i svih drugih potrepština za oko 36 hiljada vojnika i 6.700 konja.
Snabdijevanje vodom bilo je potpuno riješeno velikim brojem cisterni u utvrđenjima i na predviđenim položajima. Gotovo sve te kaptaže i cisterne i dan-danas su u funkciji - od ukupno oko 200 objekata, vode sada jedino nema u tvrđavi na Jankovom vrhu i tvrđavi na Velenjaku.
Vojne eksperte i danas impresionira kako su svi objekti koji su činili “Primorsku tvrđavu Boka” pozicionirani u prostoru, jer su njihovi graditelji koristili bukvalno svaku prirodnu okolnost na terenu koja im je išla na ruku.
Kada se lokacije tih objekata stave na kartu i sagleda njihov položaj, izbor položaja zavisno od namjene pojedinog objekta, njihova optička vidljivost, povezanost, racionalnost u korištenju raspoloživih resursa što je omogućilo da relativno mala utvrđenja “pokriju” i kontrolišu ogroman prostor, aktuelni vojni stručnjaci i danas skidaju kapu planerima i graditeljima “Primorske tvrđave Boka”.
To je bio slučaj i sa tadašnjim neprijateljem Austro-Ugarske, pa tako u strogo povjerljivoj publikaciji Vrhovne komande crnogorske vojske “Utrvđenja u Boki Kotorskoj i Krivošijama” štampanoj decembra 1914 na Cetinju, pored ostaloga stoji:
"Za odbranu od svih tih pravaca podignuti su na graničnim frontovima i u samoj unutrašnjosti Boke, a na dobro izabranim tačkama: forovi, baterije, blokhauzi i žandarmerijske kasarne. Pored toga, svo zemljište ispresecano je vrlo dobro povučenim i izrađenim putovima i krčanicima; sva važna mesta, utvrđene tačke i podignute kasarne vezana su stalnim telegrafskim i telefonskim linijama sa Kotorom i Herceg Novim. Uopšte, uređeno je i spremljeno sve što bi se moglo da se oteža lako zauzimanje i posedanje Boke Kotorske".
Zanimljivo je i to što su sva bokeška utvrđenja, forovi, baterije i ostalo, građena u vrijeme kada nije bilo radio-komunikacija, postavljena su tako da čine optički povezan sistem pa je posebno poljsko signalno odjeljenje koje je bilo u sastavu austrougarskih trupa u Boki, u svakom trenutku moglo da uspostavi optičku signalnu vezu.
Tako je na primjer, informacija iz tivatskog Arsenala do utvrđenja na Dragalju putovala linijom Arsenal-tvrđava Mažina - Vrmac- Vranovo brdo-Grkavac-Greben - Jankov vrh iznad Dragalja i stizala na odredište sa samo 2-3 minuta.
Najznačajnija i najsnažnija četiri utvrđenja u Boki su oklopljeni forovi Vrmac, Goražda, Grabovac i Dvrsnik. Ovaj posljednji, počeo se graditi 1910. godine na brdu Dvrsnik, na 1.176 metara nadmorske visine na Dragalju.
Za razliku od svih drugih utvrđenja u Boki napravljenih većinom od kamena, for Dvrsnik bio je građen od betona sa zidovima debelim i do 5 metara, sposobnim da odole i najtežim granatama tadašnjih topova.
Jedan od najfascinantnijih objekata "Primorske tvrđave Boka" bio je utvrđeni logor Crkvice – pravi mali grad u bezvodnom kamenjaru sjeverozapadnog bokeškog zaleđaZa gradnju Dvrsnika angažovano je privatno preduzeće za probijanje puta i organizaciju izvlačenja i transporta teških oklopnih kupola od livenog čelika na vrh brda u Dragalju. Prema kazivanjima mještana, za gradnju tvrđave je na lice mjesta dopremljena i posebna mašina za drobljenje kamena, teška 100 tona.
Nikada u potpunosti dovršeni impozantni Dvrsnik je razrušen 60-ih godina prošlog vijeka, kako bi se sa tvrđave skinule teške čelične kupole haubica i artiljerijskih osmatračnica, radi njihovog pretapanja u staro željezo.
Interesantna je i radio-stanica Klinci u istoimenom luštičkom selu - jedna od tri velike obalne radio-stanice austrougarske Ratne mornarice, pored onih u Puli i Šibeniku.
Stanica u Klincima bila je opremljena radio-aparatima njemačkog proizvodjača “Telefunken”. Većina objekata u kojima je radila ova stanica i danas je sačuvana, ali ne i njeno najprepoznatljivije obilježje - veliki 86-metara visoki željezni antenski stub.
Njega su novembra 1944, prilikom povlačenja iz Boke, porušili Njemci, ali u Klincima i danas postoje tri masivna betonska ankera na koja su bila zakačena čelik-čela koja su fiksirala impozantnu radio-antenu.
Crkvice, grad sa strujom, kuglanom i skijalištem
Jedan od najfascinantnijih objekata “Primorske tvrđave Boka” bio je utvrđeni logor Crkvice – pravi mali grad u bezvodnom kamenjaru sjeverozapadnog bokeškog zaleđa, u kome se moglo smjestiti šest-sedam hiljada vojnika, spremnih da odavde u slučaju rata, dejstvuju protiv Crnogoraca sa druge strane obližnje granice između Austro-Ugarske i Crne Gore.
Osiguran utvrđenjima Kom i Stražnik, utvrđeni logor Crkvice činile su kasarne, stanovi za oficire i njihove porodice, konjušnice, hotel, strelište, vježbališta, magacini, bolnica, prodavnice, škola, groblje, crkva, jedna od najvećih pekara u čitavom carstvu na čijem je spratu bila i kino-dvorana.
Tu su bili i pozorište, groblje, zatvor, putevi, vodovod… Iz današnje perspektive u kojoj su Crkvice napušten i u šikaru zarastao predio, nevjerovatno djeluje podatak da je tamošnji utvrđeni logor imao čak i kuglanu, skijalište, tenisko igralište, radio, telefonsku i telegrafsku vezu, struju iz sopstvenog agregata. U tom pravom gradu je u pojedinim momentima tokom Prvog svjetskog rata bilo čak i do 10 hiljada stanovnika…
Sličan, ali znatno manji utvrđeni logor kapaciteta dvije hiljade ljudi, bio je i Grkavac na Ledenicama, a treći utvrđeni logor Austro-Ugari su počeli graditi i na Njegušima, nakon što su u januaru 1916. porazili i na kapitulaciju prisilili Kraljevinu Crnu Goru.
